زنان در آثار داریوش مهرجویی | نظر منتقدان درباره کاراکترهای زن در فیلم‌های لیلا، سارا و بانو

سحر عصرآزاد | منتقد سینما

فیلم سینمایی «لیلا»، سومین اثر در سه‌گانه داریوش مهرجویی با محوریت و نام‌های زنانه بعد از «سارا» و «پری» است. چه‌بسا اگر «بانو» هم ۷سال در محاق توقیف نمی‌ماند و در زمان خود دیده می‌شد، به‌هم‌پیوستگی این ۴زن بیشتر و دقیق‌تر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و دچار انقطاع به‌خصوص در نقدها نمی‌شد.
زنانی با دغدغه‌های متفاوت و دور از هم که پیوندی ناگسستنی با ادبیات جهان دارند، در عین حالی‌که ریشه‌های‌شان در جامعه معاصر ایران با کشمکش‌هایی برآمده از تقابل سنت و مدرنیته است. وامداری «بانو» به «ویریدیانا» بونوئل، «سارا» به «خانه عروسک» ایبسن، «پری» به «فرانی و زوئی» سالینجر و «لیلا» به رمانی برآمده از واقعیت به قلم مهناز انصاریان، به این زنان نامدار سینمایی در طول سه‌دهه ماندگاری فراتر از پرده نقره‌ای داده است.
«لیلا» در سال ۱۳۷۵ شمسی ساخته شد و در جشنواره پانزدهم فیلم فجر حضور پیدا کرد که اکران عمومی در مهرماه ۱۳۷۶ را در پی داشت. تأکید بر این تاریخ از آنجا اهمیت می‌یابد که فیلم را به‌واسطه تشابه مضمونی به قیاسی ناخواسته با سریال تلویزیونی پرمخاطب سال ۱۳۷۵؛ «در پناه تو» حمید لبخنده وا می‌دارد.
مضمون مشترک هر دو اثر؛ تبعات نازایی بر درام زندگی دو زن از جامعه روز ایرانی است که بر بستر قصه‌هایی متفاوت در ساختار هنری، زاویه نگاه و جهان‌بینی به تصویر درمی‌آیند. دو درام که به‌رغم کیفیت و استانداردهای مختلف، در مدیوم خود نزد مخاطبان‌شان محبوب و پرطرفدار شدند، بی‌آنکه کسی آنها را تکرار یا شبیه به هم بداند.
درواقع تمایز نگاه مهرجویی به کاراکتر، موقعیت و قصه‌ای کلیشه‌ای و آشنا (به‌خصوص در همان مقطع زمانی) منجر به خلق اثری شد که نه‌تنها تکراری جلوه نکرد، بلکه با سازوکاری متفاوت، درام زندگی این زن را به سطحی تازه و غیرقابل پیش‌بینی ارتقاء داد که انتظارش نمی‌رفت.
خوانش خاص مهرجویی از شخصیت یک زن عاشق که به‌یک‌باره با بحران نازایی مواجه می‌شود، تشخص و تمایزی به کاراکتر لیلا داد که همچنان‌که در راستای سیمای متداول زن در سینمای دهه‌های ۶۰ و ۷۰ قرار گرفت اما شمایلی تازه از عشق، صبر، پذیرش، سکوت، انفعال و کنشمندی ثبت کرد.

زنی ساده و معمولی که سرراست نیست و عشق، او را در هزارتویی از تناقضات و کشمکش‌های درونی غرق می‌کند که منجر به کنشی تعیین‌کننده حتی در راستای خودآزاری و تخریب خویشتن می‌شود. زنی که گویی به کشتن خود برخاسته است!
در فیلم، لیلا در فاصله بین دو مراسم شله‌زردپزان، قصه زندگی خود را با تکیه بر نریشنی افشاگرانه روایت می‌کند. دختر/زنی از خانواده‌ای پرجنب‌و‌جوش با اعتقاد و باوری مخصوص به خود، به مذهب، سنت و… که به عشق رضا (علی مصفا) بله می‌کند و این بله‌ی بیرونی و درونی، او را تا ذوب در معشوق پیش می‌برد.
نکته در همین طریقت عاشقی است؛ همین جنون، همین نمود منحصربه‌فرد عشق که لیلا را همچون دیگر کاراکترهای مهرجویی در عین معمولی و آشنا بودن، خاص و متمایز و در ذهن ماندنی می‌کند. لیلا به‌جای ایستادن پای عشق با خوانش متداول انحصارطلبی و حس مالکیت، از خود عبور می‌کند و همچون پروانه، جسم و جان را به شعله آتش می‌سپارد.
می‌توان به وضوح این سوختن تدریجی را در شمایل بیرونی و درونی لیلا به نظاره نشست که چگونه از مقاومت در برابر نگاه سنت‌گرای مادرجون (جمیله شیخی) که بچه‌دار شدن را حق رضا، خود و نسل‌اش می‌داند، دست برداشته و همسرش را به خواستگاری ترغیب می‌کند.
آتشی که سر تا پای لیلا را از درون تا برون شعله‌ور کرده، هر لحظه گسترده می‌شود و او، این پروسه رنج را خودخواسته طی می‌کند؛ به این امید که معشوق نیز همپای او تن به آتش بسپارد. اما خوانش لیلا و رضا از عشق متفاوت است و درک عمق این تفاوت است که زن را از پای درمی‌آورد تا به این خودزنی پایان دهد!
چه‌بسا کنش کاراکتر لیلا در ترک خانه‌ای که همه اجزای آن را طی مراسمی آیینی برای شب زفاف شوهر با عروس جدید تدارک دیده، دهن‌کجی به کلیت مسیری تلقی شود که خودخواسته، خودش و رضا را در آن پیش برده است. اما واقعیت این است که دهن‌کجی لیلا، به تلقی خود از عشق و آب سردی است که رضا بر آتش عشق‌اش می‌ریزد.
به گفته بهتر، اعجاز مهرجویی در همین رویکرد نهفته که در عین خوانشی متمایز از جنون دلدادگی، کاراکتر لیلا را در مسیر فروکاستن از خود به‌بهای عشق، تا فروپاشی مطلق رها نمی‌کند بلکه اندکی پیش از خاکسترشدن، به او فرصت بازنگری و ارزیابی خود را می‌دهد.
جایی‌که لیلا به‌رغم انتظار خود و رضا، خانه و زندگی و عاشقی را ترک می‌کند، نقطه تعیین‌کننده‌ای در تحول شخصیت اوست؛ نوعی پذیرش شکست در سفر عشقی است که تنها مسافرش بوده. واقعیت این است که حتی با گذر زمان و بازگشت احتمالی او به خانه و رضا و باران، یک لیلای تازه با شخصیت و کیفیتی متفاوت متولد شده است.

الناز راسخ | منتقد سینما

در مقام مخاطب آنجا که با بانو و فضای مه‌آلود و سردش مواجه می‌شویم، با سه‌نوع تنهایی همبستر خواهیم شد که از یکی به دیگری و باز از دیگری به یکی‌دیگر در نوسان خواهیم بود.
تنهایی اول همان تنهایی‌ای است که مریم بانو (بیتا فرهی) در دوران کودکی با آن همراز و همراه بوده است. همان تنهایی فیزیکی‌ای که به‌واسطه رفتن به فرنگستان برایش رخ داده و تا سالیان‌سال با او بوده، از بانو دختری منزوی ساخته است تا ازاین‌طریق با عوالم و اندیشه‌هایی آشنا شود که پیش‌تر هیچ‌گونه برایش آشنا نبوده‌‌اند.
بانو همواره به‌دنبال رهایی از این تنهایی، این‌گونه متصور می‌شود که می‌تواند تنهایی‌اش را با عشق و تکیه‌کردن به انسانی دیگر که ممکن است بتواند مرهم همه زخم تنهایی‌ گذشته‌اش باشد، قسمت کند اما پس از ازدواج، به تنهایی عمیق‌تری قدم می‌گذارد.
در این مرحله که ماحصل داشته‌ها و شناخت‌اش از مرحله اول است، او زنی می‌شود که همواره در حال جست‌وجوست. جست‌وجوی خود. جست‌وجوی معنای بودنش. جست‌وجوی آنکه او را آفریده، ولی یافتن‌اش نیاز به قدم‌گذاشتن در بیابانی دارد که شاید در ابتدا جز سراب هیچ نیابد.
فلسفه شرق، قرآن، نیایش لحظه‌به‌لحظه، تورق کتب متفاوت، بازی با سکه‌های ای‌چینگ و هر آن چیزی که شاید به او نکته‌ای را یادآور شوند که پیش‌ازاین درباره‌اش هیچ نمی‌دانسته است، تمام روزهای بانو را به خود اختصاص می‌دهند. اینجاست که معنای دیگری از تنهایی که همان تنهایی اگزیستانسیال است، رخ می‌نماید.
او آنقدر غرق این جست‌وجوگری است که فراموش می‌کند در میانه چه رویدادی است و در اطرافش چه می‌گذرد.
بانو که پس از تصمیم همسرش (خسرو شکیبایی) مبنی بر ترک او باز به آن تنهایی ابتدایی سقوط کرده، دوباره تلاش می‌کند تا با شلوغ‌کردن اطرافش با انسان‌هایی که محتاج توجه و کمک هستند، خود را از این تنهایی برهاند. او ضمن درگیرکردن خود با مشکلات و گرفتاری‌های آنها، در چنان شادی وصف‌ناپذیری فرو می‌رود که برایش همچون تجربه‌ای ناشناخته است.
درست در همین لحظات می‌توانیم بانو را در لباس سفید چون تازه‌عروسی ببینیم که به‌دنبال روشنایی و آفتاب همانند گل آفتابگردان هرجا روشنی و نور باشد، چهره‌اش را به‌سوی آن برمی‌گرداند.

اما افسوس که این شادی و سرور خیلی دوام نمی‌آورد!
زمانی که حقیقت زشت آن وجه از انسانیت که همانا منفعت‌طلبی شخصی است بر او آشکار می‌شود، درمی‌یابد که رنج‌اش را پایانی نیست. او رنج می‌کشد چون زندگی و پناه‌بردن به آدمیان نه‌تنها از درد و رنج درونی‌اش نمی‌کاهد بلکه باید به این آگاهی دست یابد که رنج‌هایش بیش‌ازپیش خواهند بود که فلسفه زندگی همین رنج مدام است.
بانو که از همان ابتدای فیلم چون یک زندانی درون زندان خود گیر افتاده است، پی‌درپی و به‌اجبار خود را از نگاه‌های بهت‌زده اطرافیانش پنهان می‌کند تا در پرده پایانی فیلم و در معنای سوم این تنهایی، راه نجات و آرامش خود را بیابد. او دیگر به این باور رسیده که نور با خود او معنا می‌یابد و بدون وجود او، هیچ نوری در هیچ تاریکی‌ای راهگشا نخواهد بود. بانویی که پروانه‌وار از آن پیله گذشته رهایی یافته، مسیر خود را در جمع اضداد می‌یابد. او تنهایی را که همیشه به‌دنبال فرار از آن بود را انتخاب می‌کند. تنهایی فیزیکی و تنهایی اگزیستانسیال تا ازاین‌طریق بتواند بپذیرد هر آنچه او را به خود واقعی‌اش پیوند می‌زند.
به همین دلیل است که با بازگشت همسرش به خانه و اظهار پشیمانی، با وجود آنکه بخش تحقیرشده‌اش تسلی یافته، سفری نو آغاز می‌کند و رفتن را به ماندن و درآغوش‌کشیدن ترجیح می‌دهد. رسیدن به خود، یافتن خود، رها نکردن خویشتن تا رسیدن به نور و آگاهی و دانستن اینکه خود همه آن حقیقتی است که محکم باید در آغوشش گرفت و تا پایان زندگی دست از آن نکشید، تمام آن چیزی است که مهرجویی در آثارش قصد گفتن از آن را دارد. چون همین خود است که می‌تواند آدمی را به عرش یا به فرش برساند.
مهرجویی در بانو همان مسیری را می‌رود که حمید هامون رفته بود. اما سرگشتگی و گمگشتگی بانو از جنس دیگری است. حمید هامون در پی این سرگشتگی، مجنون‌وار به دنبال مهشید می‌دود و این جنون و این دویدن در پی معشوق که همانا خود است را فریاد می‌زند. اما فریاد هامون در بانو تبدیل به سکوت عمیقی شده که ناشی از تنهایی است. تنهایی‌ای که در ابتدا ناخواسته بر او تحمیل شده اما در پایان، خود به اختیار خویش و با قبول مسئولیت، تنهایی را برمی‌گزیند. تنهایی را برمی‌گزیند تا معنای زندگی‌اش یافتن خویشتن خویش باشد، نه بیهودگی روزمره زندگی که هیچ برایش به ارمغان نمی‌آورد. اما همین معنا که تنها از وجود آدمی نشأت می‌گیرد، می‌تواند در مقابل‌اش بایستد و به مقابله با او برخیزد تا پس از کشمکش‌های درونی و چالشی که آدمی در خویش به نظاره نشسته، بتواند به سوی نور حرکت کند.
مهرجویی خوب می‌دانست که رفتن به سوی یافتن معنایی که درون انسان پنهان شده و با وجودش گره خورده، به همان اندازه که می‌تواند برای او کامیابی به همراه آورد، به همان اندازه هم می‌تواند او را دچار ناکامی کند که ویکتور فرانکل آن را «ناکامی وجودی» می‌نامد. درواقع قهرمانان آثار مهرجویی در ابتدا درگیر ناکامی وجودی می‌شوند اما همه تلاش خود را می‌کنند که در این شرایط نمانند و به‌سوی روشنایی حتی قدمی کوچک بردارند.