نقدهای فیلم پروین | پرتره‌ای از پروین اعتصامی به تهیه‌کنندگی محمدرضا شریفی‌نیا

فیلم پروین (معجزه پروین) که امسال در بخش سودای سیمرغ چهل و دومین جشنواره فیلم فجر حضور دارد به نویسندگی و کارگردانی محمدرضا ورزی و تهیه‌کنندگی محمدرضا شریفی‌نیا، پرتره‌ای از داستان زندگی پروین اعتصامی شاعر معاصر ایرانی است.

درباره فیلم‌های جشنواره فجر ۴۲ چه می‌دانیم؟

خلاصه داستان فیلم پروین (معجزه پروین سابق!)

برشی از زندگی بانو پروین اعتصامی دست‌مایه اصلی این فیلم است. زنی که از دوردست‌ها برای اثبات حقانیت خودش، چه مرارت‌ها و رنج‌هایی را که متحمل نشد. اما عاقبت‌‌، این حق است که پایدار می‌ماند نه بغض بدخواهان. پروین جلوتر از زمانه خود حرکت می‌کرد. پروین در دوران حیات کوتاه خود، بارها مرد و دوباره زنده شد. و آن مرارت‌ها و دردها‌‌، درنهایت بقای جاودانه آن شاعره فاضله را رقم زد.

بازیگران و عوامل فیلم معجزه پروین

مارال بنی آدم، آزیتا حاجیان، محمدرضا شریفی نیا، حسین پاکدل، محمدعلی نجفی، امیرحسین صدیق، رامین ناصر نصیر، رضا فیاضی، بیژن بنفشه خواه، یوسف صیادی، حسام نواب صفوی، ملیکا شریفی نیا، محمد شعبان‌پور، الهه جعفری، محمدرضا شهبانی نوری، مریم ورزی، محمد ساربان، مجید جعفری، شهراد بانکی، عباس علی محمدی و امیررضا انوریان از جمله بازیگرانی هستند که در این فیلم سینمایی به ایفای نقش پرداخته‌اند.

گروه سازنده «معجزه پروین» نیز عبارتند از مدیر فیلمبرداری: فرشاد خالقی، مهدی حسینی وند، تدوین: مهدی حسینی وند، آهنگساز: بهزاد عبدی، مدیر صدابرداری: ارسلان کیان ارثی، طراح چهره پردازی: شهرام خلج، طراح صحنه: مسعود اوسطی، صحنه آرا: سوفیا شکری، طراح لباس: رویا ابراهیمی، دستیار اول کارگردان: رهام مخدومی، مدیر برنامه ریزی: حسین متحد، منشی صحنه: سحرناز ضیایی، عکاس: احمدرضا شجاعی، اصلاح رنگ و نور: نیما دبیرزاده، صداگذاری: مهرداد جلوخانی، جلوه‌های ویژه میدانی: آرش آقا بیک، مستند پشت صحنه: مریم ورزی، گروه تولید و تدارکات: امیر فیاض، علیرضا حق شناس، سعید هرانُف، حمید نخعی، محصول: وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و بنیاد سینمایی فارابی.

سکانس برگزیده از فیلم

دفتر مجله بهار – روز – داخلی

ملک‌الشعرا حضور دارد و دیوان پروین را تورق می‌کند. یوسف خان چای با توت خشک می‌آورد. گاهی سرفه می‌کند.

• یوسف خان‌: به‌به‌. چای بدون توت خشک مثل اتومبیل بدون چرخ می‌مونه.
• ملک‌الشعرا‌: چه تمثیل خشنی. خوب که شاعر نشدی.
• یوسف خان: در خانواده اعتصامی، یک شاعر کفایت می‌کنه.
• پروین: استاد بهار، استدعایی دارم. می‌خواستم با اجازه… پدرم، اگه براتون مقدوره، توصیه‌ای بفرمایید در جلسات شب شعر انجمن دانشوران شرکت کنم.
• یوسف خان‌: ددم وای‌‌، همینو کم داشتیم
• پروین: دلم می‌خواد صدای منم شنیده بشه.
• یوسف خان‌: همه‌شون مردن. هیچ زنی بینشون نیست، تا همین جاشم که دیوانت چاپ شده، خدا می‌دونه یه عده‌ای چه خوابی برات دیدن.
• ملک‌الشعرا‌: من برعکس تو یوسف‌ خان، موافقم پروین در جلسه شعر حضور پیدا کنه. خوبه که محفل رقبا رو از نزدیک ببینه. فقط که نباید از طرف من و تو تجلیل بشه. باید صدای ساز ناکوک رو هم بشنوه تا قدر ساز کوک‌شده رو بدونه. ولی خدا کنه گیر گرکانی نیفته.
• یوسف خان: من مخالفم. زوده، اون‌هایی که من می‌شناسم‌‌، می‌دونم که برخورد خوبی با پروین نمی‌کنن. از سر بغض تحقیرش می‌کنن‌. اعتمادبه‌نفسش پاک از دست می‌ره‌.
• ملک‌الشعرا‌: محفل رقبا هم عذابه، هم عبرت. خدا موسی رو در دامن فرعون بزرگ کرد. (به طعنه) آقای یوسف خان لطفاً دقیق بخونین شعرهای دخترتون رو. توی قطعه «لطف حق» هم این خانم همین رو گفته.

مادر موسی‌‌، چو موسی را به نیل

در فکند‌‌، از گفته رب جلیل

خود به ساحل کرد با حسرت نگاه

گفت کای فرزند خرد بی‌گناه

گر فراموشت کند لطف خدای

چون رهی زین کشتی بی‌ناخدای

این قطعه «لطف حق» بی‌بدیله (رو به پروین) اگه فقط همین قطعه رو هم سروده بودی، برای این‌که بگم شاعری تمام‌عیار هستی، کافی بود.

نظر منتقدان درباره فیلم پروین

سعید مستغاثی | شاید این نخستین جشنواره فیلم فجر باشد که پرتره شخصیت هایی به جز سرداران و شهدای دفاع مقدس را در کادر خود قرار می دهد.

پرداختن به یک هنرمند در سینما، آن هم شاعره ای بسیار مستعد و معتبر که سالها جبهه شبهه روشنفکری سعی داشته تا او را در زیر نام های دیگر متعلق به جبهه خود، پنهان نماید، امری مهم و قابل تامل به نظر می آید. این در حالی است که تقریبا هر سال، سینمای غرب و به خصوص هالیوود به شخصیت های مهم هنری خود پرداخته از هیچکاک و دالتون ترمبو و جودی گارلند و ری چارلز و الویس پرسلی و منکیه ویتس و… در سال های اخیر و همین امسال لئونارد برنستاین و نادیا نایاد و حتی جی رابرت اوپنهایمر.

فیلم «پروین» ساخته محمدرضا ورزی که در کارگردانی آثار تاریخی تلویزیونی تجربه های متعددی داشته، اگرچه همان آسیب تجربه های تلویزیونی ورزی را خورده یعنی بیشتر یک کار تلویزیونی به حساب می آید اما خوش آب و رنگ است. طراحی و صحنه آرایی و چهره پردازی و قاب های چشم نوازی دارد با یک بازیگر جدید به نام مارال بنی آدم در نقش پروین اعتصامی که به نظرم خیلی بهتر از باران کوثری در سریال «شبکه مخفی زنان» این نقش را ایفا نموده است.

زندگی پروین اعتصامی از زمانی که در میان شاعران سر در می آورد، در نشریه پدرش شعر می نویسد و علی رغم مخالفت های برخی شاعران ولی با حضور امثال ملک الشعرا ، می تواند خودی نشان داده ، کتابش را به چاپ برساند و… در کادر دوربین ورزی قرار می گیرد.

اما فیلم به آن سوی این موفقیت ها هم پرداخته و مخاطبش را به کرمانشاه و دوران ازدواج اجباری پروین اعتصامی با یکی از روسای شهربانی و ناملایمات و تیرگی های آن ازدواج نیز می برد./کیهان

نساء نیکو | پروین فیلمی ساده و متوسط با هزینه نه چندان سرسام‌آور و در یک کلام پرتره‌ای باشکوه درباره بانوی شاعری است که اطلاعات زیادی درباره زندگی خصوصی‌اش وجود ندارد.

فیلم پروین حاضر در جشنواره فیلم فجر، زندگینامه پروین اعتصامی شاعر نامدار ایرانی است. زنی که بیوگرافی‌های به جا مانده از او و عکس فروغ فرخزاد (شاعر)، ماجراهای پرشور عاشقانه ای در زندگی شخصی اش ندارد که مناسب ساخته شدن اثری با گره‌های دراماتیک برای پرده نقره ای باشد. به نظر می رسد این مهمترین مشکل در فیلمنامه پروین است.:

یک ازدواج ناموفق به دلیل عدم سازگاری روحیات یک شاعر خوش ذوق و یک نظامی با روحیات نظامیان آنزمان که بدون حرف و سخنی و جنگی و جدالی به پایان رسیده و گویی تا پایان زندگی کوتاه پروین هم دلبستگی خاصی رخ نداده است؛ نویسنده برای افزودن بار دراماتیک داستان ناگزیر شده تا عشق علی به پروین را نمایش دهد که آن هم به دلیل خامی و عدم پرداخت درست از یکسو و بازی نه چندان قوی بازیگر نقش در کل فیلم جا نیفتد.

فیلم در رده فیلم های بیوگرافی است که بیان خاطرات پروین از زبان برادرش ابوالفتح خان است که در زمان حیات پروین نقش مهمی در چاپ اشعار او داشت. برشی از زندگی این شاعر توانا بعد از ازدواج تا زمان مرگ زودهنگامش.

نویسنده به خوبی از مکان‌ها و تاریخ ها و اشخاص واقعی در فیلم‌نامه استفاده کرده و به کل ماجرای زندگی او پایبند بوده و بیننده به خوبی می‌تواند شخصیت پروین را آنالیز کند؛ اطلاعات کلی که درباره والدین او در قالب دیالوگ داده می‌شود و نمایش نوع زندگی و طبقه اجتماعی و فرهنگی وی که منجر به شکل‌گیری شخصیت یک زن آزاده و باسواد شد که توانست در جلسات ادبی تشکیل شده در منزل پدری ذوق هنری و شعر خود را تربیت کرده و گسترش دهد.

درباره ازدواج و طلاق هم به نظر می رسد نویسنده کاملا پایبند به خاطرات پروین نوشته ابوالفتح اعتصامی بوده و در این میان برای گریختن از تک خطی بودن داستان، با اضافه کردن پیرمرد خادم باغ کرمانشاه و آگرین تلاش کرده تا این زندگی مشترک کوتاه مدت را برای بیننده قابل باور کند ولی در این میان هم به نظر برادر وی که طی مقاله ای پس از مرگش چاپ شده و دلایل جدایی را مصرف مشروب و مواد مخدر و اخلاق خشک نظامی بیان کرده پایبند بوده و اینجاست که شخصیت پیرمرد نوازنده ای که با ارباب خشن خود آن رفتار را دارد برای بیننده ملموس نیست و آگرین هم که تا پایان داستان گویا قرار است فقط بیننده را کمی بخنداند! شخصیت های فرعی داستان اما در خط کلی روایت جا افتاده اند و ابهامات بیننده را در حین تماشای فیلم برطرف می کنند.

گریم و طراحی صحنه و لباس باورپذیر و کاملا در خدمت فیلم است و بیننده را درگیر ماجرا می کند ولی انتخاب بازیگران و بازی گرفتن از آنان نقطه ضعف و قوت همزمان کارگردان است؛ مارال بنی آدم در نقش پروین و آزیتا حاجیان و محمدرضا شریفی نیا و امیرحسین شریف هوشمندانه و دقیق است.

رامین ناصر نصیر و حسین پاکدل و محمدعلی نجفی و بیژن بنفشه خواه هم در نقش های کوتاه خود بازی‌های قابل قبولی ارائه داده اند، اما محمدرضا شهبانی نوری در نقش علی واقعا بازی بد و کنترل نشده ای دارد و تنها گره دراماتیک داستان را با نقش آفرینی نامناسبش هدر می دهد، به این بازی بد می توان بازی کلیشه ای و تکراری حسام نواب صفوی و ملیکا شریفی نیا را هم اضافه کرد که در سکانس هایی حتی باعث آزار می شوند.

پروین فیلمی ساده و متوسط با هزینه نه چندان سرسام آور و در یک کلام پرتره ای باشکوه درباره بانوی شاعری است که اطلاعات زیادی درباره زندگی خصوصی اش وجود ندارد و هرچه هست از زبان برادرش نگاشته شده، توصیف تک خطی فیلم پروین آخرین ساخته محمدرضا ورزی است./ایرنا

احسان رحیم‌زاده | محمدرضا ورزی در فیلم «پروین» بیش از آن‌که به روح لطیف و ذوق هنری پروین اعتصامی نزدیک شود، سراغ جنبه عمومی زندگی او می‌رود.

امسال بازار فیلم‌های پُرتره (تک‌چهره‌نگاری) که با تکیه بر زندگی یک قهرمان ساخته شده بودند حسابی داغ بود. آسمان غرب، مجنون، پروین، احمد و پرویزخان از جمله فیلم‌های پرتره جشنواره چهل و دوم فیلم فجر هستند که مخاطب را با زوایایی از زندگی یک شخصیت مشهور ادبی آشنا می‌کنند.

فیلم‌های پرتره جشنواره امسال به لحاظ مضمونی تنوع خوبی دارند و حوزه‌های گوناگون از دفاع مقدس گرفته تا ادبیات و ورزش را پوشش می‌دهند. سینمای ایران در زمینه ساخت فیلم‌های پرتره چندان موفق نبوده و تعداد فیلم‌های ارزشمند در این حوزه از تعداد انگشتان یک دست هم کمتر است. با تماشای فیلم‌هایی که تا امروز در جشنواره اکران شد، می‌توان دریافت که فیلم‌سازان در نحوه مواجهه با مفاخر دچار ضعف هستند.

محمدرضا ورزی در فیلم پروین بیش از آن‌که به روح لطیف و ذوق هنری پروین اعتصامی نزدیک شود، سراغ جنبه عمومی زندگی او می‌رود. ما در این فیلم زنی را می‌بینیم که چند اتفاق همچون ازدواج، طلاق، فقدان پدر، بیماری و مرگ را سپری می‌کند. اتفاقاتی که ممکن است برای هر انسان دیگری رخ دهد.

اولین سوالی که پس از تماشای پروین پیش می‌آید این است که تفاوت شاعره مشهور با دیگران زنان معمولی اطراف‌مان در چیست؟ او چگونه قله‌های شعر و ادب را فتح کرده و به موفقیت رسیده است؟ در این فیلم تلاش و پشتکار پروین برای رسیدن به هدفش را نمی‌بینیم. اصلا نمی‌دانیم آیا هدف و آرزویی داشته است یا خیر. کارگردان چند بیت شعر را انتخاب کرده و از بازیگر خواسته این ابیات را جلوی دوربین بخواند. اما معلوم نیست هر بیت شعر چگونه و تحت چه شرایطی سروده شده است؟ حتی نحوه حرف‌زدن بازیگر نقش پروین اعتصامی نیز شباهتی به صحبت کردن یک شاعر ندارد.

پروین در زندگی کوتاهش فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته که این خرده‌روایت‌ها در فیلم نیامده است. او یک بار به دربار دعوت می‌شود؛ اما نمی‌رود و درجه سه لیاقت را هم نمی‌پذیرد. پروین دغدغه حقوق زنان ایرانی را داشت و در این مسیر گام‌هایی برداشت. در فیلم به این نکات کم‌توجهی می‌شود و کارگردان به سرعت از کنار این ابعاد شخصیتی پروین عبور می‌کند.

جایی که پروین درباره فعالیت اجتماعی زنان حرف می‌زند، دیالوگ‌ها در ورطه شعار می‌افتند و بی‌اثر می‌شوند. در فیلم پروین یک پروین اعتصامی مظلوم، خنثی و منفعل را می‌بینیم که بدون آن‌که ذوق و احساسی داشته باشد مثل یک ربات شعر می‌گوید. کارگردان علاوه بر آن‌که نتوانسته اتفاقات زندگی پروین را دراماتیزه کند، سراغ ماجراهایی رفته که معلوم نیست چقدر سندیت داشته باشند.

مثلا آوردن آگرین (دختر کولی) از کرمانشاه به تهران؛ آن‌گونه که محمدرضا ورزی گفته برداشت شخصی خودش از اشعار پروین بوده است. در فیلم گفته می‌شود که پروین یکی از بهترین شعرهایش «محتسب مستی به ره دید و …» را به صورت بداهه سروده است. در حالی که بداهه‌گویی این شعر فاخر و پیچیده بعید به نظر می‌رسد.

محمدرضا ورزی در زمینه ساخت آثار سریال‌های تاریخی از جمله کارگردان‌های پرکار تلویزیون است. او آثار تاریخی را در کمترین زمان و با کمترین هزینه می‌سازد. فیلم پروین در مقایسه با سایر آثار کارگردان با صبر و حوصله بیشتری ساخته شده است. دکور و طراحی صحنه حال و هوای دوران پهلوی اول را دارد و قاب‌ها زیبا و چشم‌نواز هستند. اما در زمینه شخصیت‌پردازی فیلم حرفی برای گفتن ندارد. بزرگانی چون دهخدا و محمدتقی بهار در فیلم حضور کوتاهی دارند و در روند اتفاقات داستان اثرگذار نیستند. پدر پروین اعتصامی (یوسف معروف به اعتصام الملک) اولین استاد و معلم او بوده؛ ولی این رابطه شاگرد و استادی در فیلم دیده نمی‌شود.

می‌گویند هنرمند باید مثل کودکی باشد که برای اولین بار با پدیده‌های دنیا مواجه می‌شود. هیچ چیز این جهان برایش عادی نشده و هر بار با دیدن آدم‌ها و اشیا و اتفاقات متعجب می‌شود. پروینی که در فیلم دیدیم واجد این ویژگی نبود./ایرنا

میثم محمدی | «پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی در ششمین روز چهل و دومین جشنواره فیلم فجر روی پرده رفت. پرتره‌ای از شاعره معاصر ایرانی، پروین اعتصامی که در اوج جوانی و دوران طلایی در عرصه شاعری، جان خود را از دست داد. اما فیلم سینمایی آن، با یک نگاه دم‌دستی به شخصیت پروین و مرارت‌ها و احساسات او، در نقطه‌ای قابل قبول نمی‌ایستد.

با وجود اینکه معتقدم فیلم سر و شکل خوبی دارد و مارال بنی‌آدم هم نقش پروین را خوب و باورپذیر ایفا کرده است، اما باز هم با مساله تکراری فیلمنامه مواجه هستیم که انگار برای ساخت فضاهای خود با کمبود مواجه است. برجسته کردن جامعه مردسالار دوران پهلوی و نقد آن فضا از میان چند موقعیت ساده و تخت، نمی‌تواند تصویری تثبیت‌شده در ذهن را به جای گذارد.

چرا که فیلمساز نتوانسته زاویه مناسبی را برای ورود به جهان ذهنی پروین پیدا کند و سپس آن دنیا را به تصویر بکشد و درام ایجاد کند. نکته دیگر اینکه نه همسر قلدر و لاابالی در عصر حاضر ریشه‌کن شده و نه هنوز نگاه مردسالارانه از جامعه و در ساختار کلان از میان رفته که بتواند نقد اجتماعی تاثیرگذاری را ایجاد کند و همین امر موجب می‌شود مخاطب امروز این‌ها را بحران بزرگی برای «پروین» نبیند، چرا که بسیاری از آنها بیش از همان دوران در مخمصه نگاه مردسالار جامعه امروز گرفتار هستند.

بنابراین اگر این دو موقعیت به اصطلاح تلخی که پروین با آن دست و پنجه نرم می‌کرد را کنار بگذاریم، تنها فضائل اخلاقی و همچنین ذوق و نگاه شاعرانه او به زندگی می‌ماند که در صورت کشف چند منظر انسانی مماس با معاصران ما، احتمالا می‌توانست تاثیر بسزایی داشته باشد، اما حالا فیلم «پروین» جدای از همان ابیات جذابی که در فیلم می‌خواند و ذکاوت و هوش سرشارش در جهان شعر و ادبیات که منجر به پدیدار شدن دیوان اشعار او شده و آنها هم در دسترس مخاطب امروز قرار دارد، لایه پنهان شخصیتی قابل تاملی را استخراج نکرده است.

ضمن اینکه باز هم باید به این نکته اشاره کرد که این نقض غرض است که برای نقد یک موضوعی که معاصران ما هنوز با آن دست به گریبان هستند، به گذشته برویم و چهره‌ای ادبی را دستمایه قرار دهیم تا یک دوره تاریخی در گذشته را سیاه کرده و به نقد بکشیم، در حالی که هنرمند آن است که فرزند زمانه خود باشد و جایگاه زن را در عصر حاضر نگاه کرده و تبعیض‌ها، نگاه مردسالارانه و همان تحقیرهای گذشته را در عصر خود ببیند و نسبت به آن واکنش نشان دهد.

برای پایان دادن به این یادداشت به همین جشنواره اشاره می‌کنم. جشنواره‌ای که تنها یک زن فیلمساز را در خود می‌بیند و این همان موقعیت حضور پروین در جلسه شعری با انبوهی از مردان بود، البته که فارغ از مساله کیفیت و بدون تشبیه کیفی، فقط می‌توان به این اشاره کرد که ما هنوز هم «پروین»های بسیاری داریم که ضرورت پرداختن به آنها و البته پیچیدگی حضور فعال آنان در جامعه امروز، بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود./اعتماد

این بخش در ایام جشنواره به‌روزرسانی می‌شود